Karşılıksız çekten kaç kişi hapis yattı?

Okhan Şentürk / Ekonomist 2009’un ilk altı ayında karşılıksız çek nedeniyle bin 461 kişi hapse girdi. İş dünyasının borcunu ödeme kabiliyetini ortaya koyan en önemli göstergelerden biri olan çek-senet ödemeleri, krizle birlikte rayından çıkmış durumda. Türkiye, protestolu senet ve karşılığı olmayan çeklerle ilgili olarak tarihinin en ağır krizi olarak adlandırılan 2001 finans krizinden bile daha ağır tabloyla karşı karşıya. Her ne kadar şubat ve mart aylarına göre başta sanayi üretim endeksi olmak üzere bazı verilerde dipten dönüş işaretleri görülse de ekonominin başka önemli göstergeleri çarşı pazarda, sokakta bir canlanma olmadığını tam tersine ticari ödemelerde büyük bir tıkanıklık yaşandığını ortaya koyuyor. Piyasanın tıkanıp tıkanmadığının en önemli göstergelerinden biri olan protestolu senet ve karşılıksız çek sayısında tam anlamıyla tarihi rekor seviyeler görülüyor. Bununla birlikte özellikle tekstilden gıdaya kadar birçok sektör, kriz gardını almış durumda. Kriz döneminde birçok sektörde vade ve opsiyon süresi uzarken, alacak riskini minimuma indirme adına teminat mektubu ve ipotek gibi birçok yöntem uygulanıyor. Protestolu senetler yüzde 29 arttı Protesto edilen, yani süresinde ödenmeyen senet tutarı TL bazında bu yılın ilk yedi aylık döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 29 oranında artarak 3 milyar 532 milyon 887 bin liradan, 4 milyar 564 milyon 703 bin lira seviyesine yükseldi. Türk ekonomisinin en ağır krizlerinden olan 2001 yılında ise protestolu senetlerde patlama yaşanmış ve esnaf, sanayici ve tüccar, daralan piyasada vadeli alımlarını finanse etmekten uzaklaşmıştı. 2001 yılı ile 2009’un Ocak-Temmuz dönemi karşılaştırıldığında ise (Merkez Bankası 2009’un yedi aylık verileri yeni yayınlamış bulunuyor. Bu nedenle 2001 yılının tamamı ile 2009 yılının yedi ayını karşılaştırmak zorunda kaldık) daha yılın bitmesine beş ay olmasına karşın protesto edilen senetlerin tutarının, TL bazında yüzde 309 oranında arttığı görülüyor. 2001 krizinden bile fazla Uluslararası Para Fonu (IMF) ile kriz sonrasında yeni kredi olanaklarıyla birlikte üç yıllık süre için imzalanan stand-by döneminde, 2002 ve 2003 yıllarında likidite sorunu yaşanmadı. 2002 yılında protesto edilen senetlerin tutarı yüzde 26.8 azalırken, 2003 yılında yüzde 11.2 artışla enflasyon oranının altında bir gelişme göstermişti. Karşılıksız çek ve protestolu senetlerin artmasında kuşkusuz en büyük neden, iç piyasada işlerin yavaşlaması. Özellikle küçük işletmeler ya mal satamıyor ya da sattığı malın parasını tahsil edemiyor. Merkez Bankası (MB) verilerine göre bu yılın ocak-temmuz döneminde protestolu senetlerin sayısı ise geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 10 oranında artarak 951 bin 624 adede çıktı. Bu durum 2001 krizinden de daha derin. 2001 yılında protesto edilen senet sayısı 805 bin 59 adetti. 2001 yılının tamamı ile bu yılın ilk yedi aylık dönemi karşılaştırıldığında ise protesto edilen senet sayısının yüzde 18 oranında arttığı görülüyor. Karşılıksız çek sayısında patlama Yine reel sektörün içinde bulunduğu durumun bir başka göstergelerinden biri olan ‘çek’teki durum da senetten farksız. MB’nın verilerine göre bu yılın ilk yedi ayında karşılıksız çek sayısı, geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 48 artarak, 1 milyon 224 bin adede ulaştı. Geçen yılın aynı döneminde karşılıksız çek sayısı, 827 bin 101 adet olarak belirlenmişti. Burada şunu belirtmekte yarar var; Türkiye’de her ay yaklaşık 100 bin adede yakın çek karşılıksız çıkıyor ve hukuki işleme tabi oluyor. Peki, ticari yaşamın değişmez enstrümanları olan “değerli evrakları” olarak bilenen çek, senet protestolarında görülen bu artışın nedeni ne? Ekonomistlere göre bu sorunun asıl nedeni, büyüme gösteren belli sektörlerdeki şirketlerin işleri iyi giderken; bunun yanında KOBİ türü şirketlerin ise bu paylaşımdan yeterince pay alamaması. Vade süreleri uzuyor Öte yandan yaşanan ekonomik kriz birçok sektörü de iş yapış şeklinde önemli değişikliğe itti. Bundan yola çıkarak gıdadan tekstile, beyaz eşyadan inşaat yan sanayine kadar birçok sektörün kriz döneminde iş yapış şekline projektör tuttuk. Yaptığımız bu araştırmada birçok sektördeki üreticilerin, vade süresini uzattıkları, ödemeler konusunda bayi ve toptancılara kolaylık gösterdikleri görülüyor. Örneğin; Ramazan ayına rağmen iş yapmakta zorlanan bakliyat toptancıları, 30 ile 60 gün arasında olan vade sürelerini 120 güne kadar çıkarmış durumdalar. Yine bayilerine 60 ile 120 günlük bir vade opsiyonu tanıyan beyaz eşya üreticileri, bu süreleri esneterek, uyguladıkları kota miktarlarında da indirime gidiyorlar. Bin 461 kişi hapse girdi. Artan icra takibi başvuruları nedeniyle iş yükü iki katına çıkan Asliye Ticaret Mahkemeleri deyim yerindeyse biriken dava dosyalarını koyacak yer bulunamazken, bu nedenle icra ve iflas takipleri de sağlıklı bir şekilde yapılamıyor. Adli Sicil ve İstatistik Genel Müdürlüğü ile Bilgi İşlem Dairesi Başkanlığı’na ait istatistiklere göre, 2009’un ilk altı ayında karşılıksız çek nedeniyle ceza mahkemelerinde 159 bin 774 dava açıldığı belirtiliyor. Bu davalarda 221 bin 755 kişi hakim karşısına çıkarken, 2009’un ilk altı ayında çek davaları nedeniyle bin 461 kişinin hapse girdiği söyleniyor. Adli Sicil ve İstatistik Genel Müdürlüğü ile Bilgi İşlem Dairesi Başkanlığı’na ait istatistiklere bakıldığında ekonomik krizin yaşandığı yıllarda karşılıksız çek suçlarında artış yaşandığını ortaya çıkıyor. Verilere göre, 1994 yılında 180 bin 656 dava açılırken, 196 bin 494 kişinin yargılandığı ifade ediliyor. 1995 yılında 138 bin 165 dava açılırken, yargılanan kişi sayısının 150 bin 123 olduğu belirtiliyor. 1996 yılında ise 152 bin 29 dava açılırken, bu davalarda 162 bin 867 kişinin hakim karşısına çıktığı kaydediliyor. 1998 yılında 262 bin dava açıldığı ve 199 bin 810 kişinin yargılandığı ifade edilirken, 1999 yılında açılan 320 bin 320 davada 337 bin 69 kişinin yargılandığı; 2000 yılında ise 262 bin 611 dava açıldığı ve yargılanan kişi sayısının 281 bin 881 olduğu belirtiliyor. 2001 krizi dönüm noktası oldu Ekonomik krizin yaşandığı 2001 yılında ise açılan dava sayısı yeniden artarak 307 bin 381’e ulaşırken, bu davalarda 327 bin 306 kişinin yargılandığı görülüyor. 2002 yılında 177 bin 910 dava açıldığı ve burada 191 bin 40 kişinin yargılandığı görülüyor. 2003 yılında açılan dava sayısı ise 131 bin 790’a düşerken yargılanan kişi sayısı da 142 bin 543 olarak gerçekleşti. Karşılıksız çek davalarındaki düşüşün 2004 yılında da sürdüğü rakamlardan da anlaşılıyor. 2004 yılında açılan 123 bin 587 davada, 136 bin 502 kişi hakim karşısına çıktı. 2005 yılında 97 bin 275’e gerileyen çek davalarında ise 112 bin 116 kişi yargılandığı belirtiliyor. 2006 yılında yeniden artış eğilimi gösteren davalarda 128 bin 653 kişi yargılanırken, 115 bin 76 dava açıldığı ifade ediliyor. 2007 yılında ise 142 bin 174 davada 158 bin 632 kişi yargılanmış bulunuyor. 2008 yılında da ceza mahkemelerinde açılan dava sayısı 211bin 363 olurken, bu davalarda 312 bin 516 kişinin yargılandığı ifade ediliyor.